Więzienie to nie jest przestrzeń uproszczonej myśli

Ale czy literatura rzeczywiście może pomóc osadzonym i sprawić, że po wyjściu za mury więzienia zmienią swoje życie? Jakie warunki trzeba spełnić, by tak się stało? To tylko niektóre z pytań poruszanych podczas konferencji.

- Literatura to jest świetne narzędzie resocjalizacyjne, bo pozwala umieścić siebie wobec świata w nieco innej roli i innym miejscu niż dotychczas. Ludzie bardzo często powtarzają swoje opowieści, tłumaczą swoje czyny, usprawiedliwiają swoje postępki. W więzieniu jest to bardzo powszechne. Literatura jest innym językiem, inną opowieścią, która zmusza ich do wyjścia z wygodnej pozycji kogoś, kto wie, co zrobił i przekonuje cały świat, że tego nie zrobił. Literatura daje zupełnie inną perspektywę, zmusza do myślenia o sobie, świecie i ludziach w inny niż dotychczas sposób - mówi Grzegorz Jankowicz.

W krakowskim Areszcie Śledczym od dwóch lat działa Szkoła czytania. Pomysłodawcą i prowadzącym warsztaty jest Grzegorz Jankowicz.

- Ustalam z osadzonymi listę lektur, dostarczam im teksty, o których będziemy rozmawiać, a oni się przygotowują do zajęć, czytając je i bardzo często również omawiając ze sobą. Podczas warsztatów moderuję dyskusję na temat wybranej książki - wyjaśnia Grzegorz Jankowicz i dodaje:

- Osadzeni bardzo dużo czytają, interesują się literaturą, a ich zaangażowanie w dyskusję jest niezwykle intensywne. Zakładamy, że więzienie to nie jest przestrzeń uproszczonej myśli, w związku z czym lista lektur obejmuje znakomite rzeczy. Czytaliśmy Josepha Conrada, Doris Lesing, Olgę Tokarczuk, Teda Chianga, Borgesa, Cortazara, Petera Handke. Teraz będziemy czytać Jamesa Baldwina oraz Wiliama Faulknera.

- Zazwyczaj to ja układam listę lektur, ale mniej więcej po roku naszej współpracy oni sami zaczęli proponować tytuły. I jedną z pierwszych książek jakie za ich sprawą przeczytaliśmy i omówiliśmy był "Kadysz za nienarodzone dziecko" Imre Kertesza, całkiem niezła literatura. Podczas dyskusji napotykaliśmy na rozmaite problemy, ale próbowaliśmy sobie z nimi wspólnie poradzić. Spieraliśmy się w interpretacji. Oni proponowali swoje interpretacje, ja zaproponowałem własną, a wychowawca z aresztu śledczego, który również brał udział w tych zajęciach, swoją.

- Czytamy wybitne utwory literackie, z którymi osadzeni bardzo dobrze sobie radzą. Założenie, że coś jest trudne, że z czymś trzeba sobie poradzić, jest tylko pozornym problemem. Takie podejście, które większość z nas wynosi ze szkoły lub ze studiów, nie obowiązuje tam, gdzie ludzie po prostu otwierają się na dyskusję o literaturze. Co nie znaczy, że wszystkie teksty są przystępne. Ale tekst nieprzystępny również może być przez nas przeczytany z pożytkiem i może być zinterpretowany w taki sposób, że stanie się dla nas jasny.

W niektórych zakładach karnych osadzeni nie tylko czytają, ale sami podejmują próby literackie.

- Wojtek Brzoska jest pracownikiem służby więziennej  w Areszcie Śledczym w Katowicach i regularnie organizuje  konkurs poetycki im. Jeana Geneta dla osadzonych. Zaprasza poetki, poetów, krytyków i ludzi z pola literackiego, którzy mają okazję spotkać się z osadzonymi, poprowadzić z nimi warsztaty, są też jurorami konkursu - mówi Grzegorz Jankowicz.

Poezja kwitnie również w Areszcie Śledczym w Gdańsku, gdzie od sześciu lat prowadzona jest poetycka audycja w radiowęźle i wydana została antologia poezji.

Pomysł na Szkołę czytania zrodził się podczas jednej z edycji Festiwalu Conrada. Organizatorzy postanowili wtedy wprowadzić to wydarzenie literackie również za więzienne mury. Udało się, a tym roku osadzeni mogli chłonąć atmosferę festiwalu podczas zupełnie niezwykłego wydarzenia.

- Podczas ostatniej edycji Festiwalu Conrada zaimprowizowaliśmy spotkanie z Olgą Tokarczuk, która jest stałą bywalczynią festiwalu. W związku z tym, że dostała Nobla, postanowiliśmy zorganizować dodatkowe wydarzenie z jej uczestnictwem, a ona się zgodziła. Pomyślałem, że to dobry moment, aby osadzeni przyszli do nas. I udało nam się zorganizować wyjście grupy osadzonych z aresztu na to spotkanie. To był pierwszy taki przypadek w historii polskiego więziennictwa: grupa osadzonych pojawiła się na spotkaniu z laureatką literackiego Nobla.

Konferencja Literatura w więzieniu to niejako pokłosie Szkoły czytania z krakowskiego Aresztu śledczego, ale też innych podobnych inicjatyw.

- Potrzebujemy więcej informacji o tym, co się dzieje w aresztach i zakładach karnych, jak lepiej organizować warsztaty, w jaki sposób je rozwijać. Dlatego po raz drugi zaprosiliśmy do KBF aktywistki i aktywistów, ludzi którzy z zewnątrz przychodzą do instytucji penitencjarnych oraz pracowników i pracowniczki służby więziennej, którzy z osadzonymi pracują na co dzień. Połączenie tych dwóch perspektyw wewnętrznej i zewnętrznej jest bezcenne dla ludzi organizujących jakiekolwiek inicjatywy o charakterze kulturalnym w tych instytucjach. Od pracowników służby więziennej dowiadujemy się o problemach, których nie zauważamy, przychodząc do więzienia. A aktywiści przychodzący z zewnątrz inspirują osoby pracujące w zakładach karnych, podsuwając im nowe pomysły aktywizacji i resocjalizacji więźniów przez literaturę.

Osoby starające się rozwijać projekty kulturalne w zakładach karnych stają przed wieloma problemami. Biblioteki więzienne wciąż są skromne, organizacja projektów wymaga dopełnienia wielu formalności, ale, jak podkreśla Grzegorz Jankowicz, najtrudniejsze do pokonania są bariery mentalne.

- Sporo zależy od tego, jak postrzegamy osadzonych, co im się według nas należy, a co nie. Więzienie w powszechnej opinii jest przestrzenią kary dla tych, którzy popełnili przestępstwo i reszta społeczeństwa już się tym nie musi interesować. Istnieje bardzo wysoki mur mentalny miedzy dwiema sferami powodujący, że tak niewiele inicjatyw z zewnątrz pojawia się w zakładach karnych czy w aresztach.

- Nie kwestionujemy tego, że jest to miejsce odbywania kary, ale pamiętajmy, że wiele z tych osób wyjdzie, że to nie jest tylko problem instytucji i pracowników tej instytucji. To jest problem nas wszystkich. Po za tym nie powinniśmy zapominać, że tam też są ludzie.

Chcesz pomóc? Polecamy sprawdzone inicjatywy:

"Książki za kraty", projekt Agnieszki Kłos

Fundacja Zmiana prowadzona przez Marię Dąbrowską-Majewską

Czytaj też: Poezja pacnie wolnością

Maria Dąbrowska-Majewska: Polska to więzienie w mikroskali

Grzegorz Jankowicz: Rozmawiać o literaturze