Nie Kalisz, nie Kraków. Oto najstarsze miasta i wsie w Polsce!

Historyk polski z XV w., twórca dzieła "Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae" ("Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego"), Jan Długosz napisał, iż najstarszym miastem w Polsce jest Kalisz.

Przez długi czas słowa te brano za pewnik. Szczególnie, że już w starożytności geograf Ptolemeusz z Aleksandrii, kreśląc mapę ówczesnej Europy i Azji, umieścił na niej leżący na trasie Bursztynowego Szlaku ośrodek Calisia. Nie ma zgody co do tego, czy znajdował on się dokładnie tam, gdzie dzisiejszy Kalisz. Nie ma też żadnych dowodów na to, że na ziemiach należących do miasta żyli w tym czasie jacyś ludzie.

W spór ten włączają się językoznawcy, tacy jak prof. Tadeusz Miodek, którzy tłumaczą, iż nazwa Kalisz nie wzięła się od słowa Calisia, a... kał bądź kal, oznaczającego niegdyś bagno, co sugeruje podłoże, na jakim zbudowano osadę.

Ustalenie tego, kto powinien dzierżyć tytuł najstarszego miasta w Polsce nie jest wcale łatwą sprawą. Wszystko przez to, że mianem miasta określamy osady założone na specjalnych prawach za pomocą aktu lokacyjnego. Takie praktyki zaczęto na naszych ziemiach stosować dopiero w XIII wieku.

Wiele ośrodków istniało i funkcjonowało o wiele wcześniej, jak w przypadku chociażby Krakowa, jednak prawa miejskie zostały nadane im dopiero w późniejszych latach.

Historycy przyjmują często kryterium aktu lokacyjnego, aby określić dokładną datę początku istnienia danego miasta po to, by nie toczyć w nieskończoność sporów na temat tego, co możemy uznawać za miasto, a czego nie. Prawa miejskie przybyły do Polski z Europy Zachodniej, wraz z kolonizatorami z niemieckich landów, Flandrii, Niderlandów i Frankonii.

Z ich pomocą książęta i możnowładcy polscy zakładali miasta na wzór ośrodków na zachód od Odry. Modelowymi ośrodkami, od których wzięły się konkretne akty prawne były Magdeburg i Lubeka.

Miasta na prawie magdeburskim budowane były wokół centralnego placu (rynku) i odchodzącymi od niego ulicami. Przykłady takich projektów znamy wszyscy - to Kraków czy Poznań. Z czasem Polacy opracowali dwie odmiany prawa magdeburskiego: chełmińskie i średzkie.

Miasta na prawie lubeckim zakładano głównie na północy, w pobliżu Bałtyku. Większość z nich zrzeszona była w potężnym Związku Hanzeatyckim. Zamiast placu centralnym punktem była długa ulica. Miasta skonstruowane w ten sposób to Gdańsk czy Szczecin.

Przeczytaj więcej: Aniołowo: Ruchańce, parzybrody i jedyna taka wieś w kraju

W swoich kronikach Gall Anonim pisał o głównych ośrodkach życia społecznego na ziemiach polskich, nazywając je “urbs" lub “civitas". Jak główne siedziby ówczesnych zalążków administracji wymieniał wspomniany Kraków, Sandomierz, Wrocław, Poznań, Gniezno i Płock.

Kierując się jednak aktami lokacyjnymi jako wyznacznikiem, który nie zostawia żadnych wątpliwości interpretacyjnych, lista najstarszych miast w Polsce układa się zupełnie inaczej. Najwcześniej prawa miejsce uzyskała Złotoryja, założona w 1211 roku. Kolejny, w 1217, był Lwówek. W tym samym roku powstały: Opole, Racibórz i Leśnica.

O ile ustalenie wieku miasta jako ośrodka posiadającego prawa miejskie odbywa się przy pomocy aktów lokacyjnych, o tyle w przypadku najstarszych wsi, wiosek i osad do akcji wkraczają archeolodzy.

Niestety, tutaj pole do interpretacji i dyskusji jest jeszcze szersze. Nie sposób bowiem dokładnie określić wieku znalezisk sprzed tysięcy lat. A tyle właśnie liczą sobie najstarsze polskie miejscowości.

Obecnie za najstarszą wieś w Polsce uważa się Grojec. Miejscowość znajduje się w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim.

Niegdyś podejrzewano, że pierwsze osady ludzkie pojawiły się w tym miejscu 2,5 tys. lat temu, około 450 - 550 lat przed naszą erą. Szacunki te były skutkiem analizy znalezionych w ramach wykopalisk wyrobów garncarskich i ceramiki.

Jednak w trakcie dalszych prac okazało się, że ślady życia ludzkiego pojawiły się w Grojcu nawet około roku 4500 przed naszą erą! Jak dodają lokalne władze i mieszkańcy miejscowości, Grojec nie tylko jest najstarszą wsią w Polsce. W przeciwieństwie chociażby do słynnego Biskupina wciąż mieszkają w nim ludzie.

Przeczytaj więcej: Klon — najstarsza drewniana wieś w Polsce z ciekawą historią

Za jeden z najstarszych ośrodków życia na terenie naszego kraju uchodzi również Grodziszcze. Położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim miejscowość pojawiła się w rejestrach w 1155, kiedy to papież Hadrian IV wydał srebrną bullę. Niektóre pozostałości po ludzkiej aktywności na terenie dzisiejszego Grodziszcza datowane są jednak nawet na okres neolitu, kilka tysięcy lat wcześniej.

Jako ciekawostkę przy okazji rozważań na temat najstarszych wsi w Polsce warto dodać jeszcze dwie miejscowości. Jedną z nich jest Gorzędziej, wieś kociewska w województwie pomorskim.

Zapisała się ona na kartach historii naszego kraju jako... najstarsza wieś, która była niegdyś miastem i najstarsza, która utraciła prawa miejskie. W przeszłości miejsce to stanowiło ważny punkt na wiślańskim szlaku handlowym. W roku 1287 Gorzędziej uzyskał status miasta, tylko po to, aby utracić po już po 25 latach.

Innym wartym uwagi miejscem jest Klon na Mazurach. Co prawda miejscowość założono dopiero w 1654, ale do dzisiaj nie tylko stoją, ale także użytkowane są budynki z pierwszych lat istnienia wsi. 40 drewnianych chałup tworzy żywy skansen, dzięki któremu Klon zyskał miano najstarszej drewnianej wsi w kraju.