Ojciec śpi, nie przychodź

Podobne rysy twarzy, identyczne spojrzenie i ten sam charakterystyczny styl poruszania się. Już na pierwszy rzut oka widać, że Marta Maklakiewicz to córka legendarnego Maklaka. Kiedy się spotykamy, wyciąga wiersz, który napisała dzień przed pogrzebem ojca, w październiku 1977 roku, i czyta:

"Ojcze mój, któryś jest w ziemi,

Przed mą miłością na wieki zamknięty,

Na moje prośby nieczuły i niemy.

Przyszłam do ciebie w smutny dzień jesienny,

Przyszłam do ciebie okrytego liśćmi,

By w rozżarzonej świecy pośród kwiatów

Płonęły żarem moje żywe myśli,

Że choć cię nie ma, Ja cię kocham, tato".

Zdzisław Maklakiewicz zmarł 40 lat temu...

Marta Maklakiewicz: - Jak przez mgłę pamiętam jego pogrzeb, nagłe odejście taty było dla mnie ciosem. W końcu miał dopiero 50 lat... Kiedy się o tym dowiedziałam, byłam na saksach w Szwecji, bo w domu się nie przelewało. Zadzwoniła do mnie zapłakana mama, powiedziała, co się stało, a ja natychmiast wróciłam do Polski. Tata został pochowany na Powązkach w stroju Charliego Chaplina: w czarnym smokingu, lakierkach i meloniku. Ojciec uwielbiał tego aktora i jego abstrakcyjne poczucie humoru. Wiem też, że Himilsbach, z zawodu kamieniarz, zrobił dla niego płytę nagrobną. To była przedwczesna śmierć. Niespodziewana i niepotrzebna.

Okoliczności, w których zmarł, zostały wyjaśnione?

- Nie do końca. Świętował ze znajomymi przyznanie Złotej Kamery filmowi "Przepraszam, czy tu biją?" Marka Piwowskiego, potem wyszedł się przejść, usiadł na ławeczce, przysnął. Obudziły go dziewczyny lekkich obyczajów, które chciały wejść do Kamieniołomów, knajpy w podziemiach Hotelu Europejskiego, i poprosiły, żeby je tam wprowadził. Zawsze był szarmancki, więc postanowił im pomóc. Przy wejściu wywiązała się szarpanina z ochroniarzami, pojawiła się milicja. Podobno ktoś uderzył go pałką. Ojciec leżał nieprzytomny na Krakowskim Przedmieściu i wszyscy myśleli, że jest pijany, a on cierpiał na nieleczoną cukrzycę. Nie wiedział nawet, że choruje... A może wiedział, tylko się tym nie przejmował? Kilka dni później zmarł.

Na pogrzeb przyszła pani z mamą Renatą Maklakiewicz z domu Firek. To była największa miłość taty?

- W życiu mojego ojca liczyła się tylko jedna osoba: jego matka, babcia Cesia. Nigdy nie udało mu się przeciąć pępowiny. Każdą inną kobietę, która pojawiała się w jego życiu, porównywał do niej, nawet mnie. I oczywiście żadna nie dorastała jej do pięt. Bo babcia była zaradna, oszczędna. Potrafiła ugotować, uprać, uprasować. Miała dominujący charakter i potrafiła uzależnić od siebie tatę. Inne kobiety tylko przychodziły i odchodziły, ona była przy nim zawsze. Natomiast moja mama to pierwsza miłość taty.

Gdzie się poznali?

- Przy fortepianie. Mama studiowała w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu, tata kończył szkołę teatralną tuż obok, na Miodowej. Często wpadał do ASP, żeby pograć na stojącym w holu pianinie. Inni studenci gromadzili się wokół niego, dziewczyny siadały mu na kolanach. Było wesoło. Tylko mama stała z boku i się nie narzucała. Była piękna, wrażliwa, romantyczna. I tym zwróciła uwagę taty.

Babcia Cesia sprzeciwiała się temu małżeństwu. Ale nie tylko ona. Rodzice pani mamy nawet nie przyjechali na ślub.

- Dziadkowie Firkowie uważali, że to nie jest odpowiedni kandydat dla mojej mamy. Bo mąż co miesiąc powinien przynosić do domu pieniądze i zapewnić byt rodzinie. A tata, choć świetny aktor, był lekkoduchem. Nie nadawał się do roli męża i ojca.

Po ślubie rodzice zamieszkali w rodzinnym domu taty, przy Kopernika 11.

- To piękna przedwojenna kamienica. Wchodziło się do niej przez wielką bramę, do mieszkania na trzecim piętrze wiodły białe marmurowe schody. Tam się urodziłam i wciąż mam ogromny sentyment do tego miejsca. Pamiętam, jak ojciec karmił siadające na parapecie gołębie. Rozróżniał je wszystkie i nadawał im imiona: Bolek, Lolek, Franek, Gucio... Ale babcia Cesia urządziła tam mamie piekło na ziemi. Uważała, że żona jej Zdzisia powinna być przede wszystkim dobrą gospodynią, a mama się do tych oczekiwań nie dopasowała. Ona była artystką: grała na pianinie, malowała, pisała piękne wiersze, świetnie grała, bo skończyła też szkołę teatralną.

- Babcia ciągle zwracała jej uwagę, że powinna swojego męża rozebrać, jak przyjdzie pijany, uprać mu koszulę, rano podać śniadanie do łóżka. I cieszyć się, że w ogóle wrócił do domu. Rolę kobiety widziała bardzo tradycyjnie. Dlatego kilka lat później, kiedy miałam osiem lat, wymyśliła, że powinnam pójść na kurs "Praktyczna pani". Nauczyłam się tam kroju i szycia, cerowania, robienia na drutach, sprzątania, gotowania. Wszystkiego, co mogłoby sprawić, że w przyszłości będę dobrą żoną.

Kiedy w małżeństwie pani rodziców zaczęło się psuć?

- Mama hołdowała pewnym wartościom i zasadom. Sama była domatorką i nie akceptowała hulaszczego trybu życia taty. A on nie wracał na noc albo wracał o piątej nad ranem. Zdradzał ją. Co rusz znajdowała liściki miłosne od różnych pań albo inne dowody niewierności. Ojciec nie sądził, że mama kiedykolwiek od niego odejdzie, bo bardzo go kochała, ale tego było dla niej za wiele. Spakowała walizki, opuściła mieszkanie przy Kopernika i pojechała do pracy w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze. A mnie wysłała do swoich rodziców do Gdańska, bo nie miała środków na to, żeby wychowywać mnie samotnie. Miałam wtedy dwa lata.

Ojciec szukał z panią kontaktu?

- Nigdy. Czułam się niechcianym dzieckiem, bo zawsze to ja musiałam żebrać o jego uwagę i miłość. Był taki epizod, że tata też zamieszkał w Trójmieście. Występował wtedy w teatrze Wybrzeże u Zygmunta Hübnera, razem ze Zbyszkiem Cybulskim współtworzył teatrzyk Bim-Bom. Nie widywaliśmy się, ale kiedyś stwierdził, że chciałby mi zrobić prezent na Boże Narodzenie. Babcia Cesia - kontakt z ojcem miałam jedynie przez nią - zadzwoniła i zapytała, co chcę dostać. Odpowiedziałam, że rowerek. A tata obiecał, że wręczy mi go osobiście. W swojej głowie miałam obraz ojca idola, wspaniałego, mądrego i dobrego człowieka, więc bardzo cieszyłam się na to spotkanie. Po skończonych zajęciach w szkole usiadłam przed budynkiem i czekałam. Ale nikt nie przychodził. W końcu zaczęła się straszna śnieżyca, wyszedł woźny i zapytał: "A ty, Martuniu, czemu nie idziesz do domu? Jest już 18, lekcje skończyły się cztery godziny temu". "Czekam na tatusia. Obiecał, że przyjdzie i przyniesie mi rowerek", odpowiedziałam. Potem okazało się, że ojciec zapomniał i poszedł z kolegami na wódkę.

Gdy obserwowała pani koleżanki, które wychowywały się w normalnych rodzinach, nie było pani żal?

- To był dla mnie dramat. One miały w domu mamę i tatę, a ja surowych dziadków. Może dlatego sama nigdy nie zdecydowałam się na dzieci? Bałam się, że poznam mężczyznę, owocem naszej miłości będzie dziecko, a potem on okaże się takim samym lekkoduchem jak mój tatuś. Nie chciałam ryzykować. Ale mamie też było ciężko. Swoją nieobecność próbowała mi wynagrodzić częstymi przyjazdami, podczas których zabierała mnie na spacery i wycieczki. Zawsze namawiała mnie, żebym mimo różnych trudności starała się utrzymywać kontakt z ojcem. Mówiła: "To są twoje geny, jesteś córką Maklakiewicza, nie rezygnuj".

Jest pani do niego fizycznie podobna.

- Zawsze nosił w portfelu dwa zdjęcia. Jedno moje, jeszcze w beciku, drugie swoje, też w pieluchach. Często kazał odgadywać kolegom, który to on, a która ja. Gdy się mylili, był zadowolony, że jego córka to wykapany tatuś.

Kiedy przeprowadziła się pani do Warszawy, kontakty z ojcem stały się łatwiejsze?

- Babcia Cesia dbała o to, żeby takie nie były. Gdy pojawiałam się na Kopernika i pukałam do drzwi, lekko je uchylała i mówiła: "Ojca nie ma, przyjdź za dwie godziny". A ja słyszałam, że tata chrapie w swoim pokoju. Wracałam za dwie godziny i słyszałam: "Ojciec teraz śpi, nie przychodź już". Chroniła go.

Przed czym?

- Przede mną. Chciała mieć swojego syneczka tylko dla siebie.

Nigdy pani nie wpuszczała?

- Tylko wtedy, kiedy ojca nie było. W ramach "nagrody pocieszenia" dawała mi słoiczek papryki w occie, kompot z malin albo cielęcinę od chłopa, bo tata nie płacił alimentów. Mamie trudno było związać koniec z końcem, żeby utrzymać rodzinę, sprzedawała różne pamiątki: złote łańcuszki, pierścionki. To we mnie wyzwoliło motywację, żeby jak najszybciej zacząć zarabiać i nie być od nikogo zależną.

Tata nie przywiązywał wagi do pieniędzy?

- Żadnej. Dzisiaj były, jutro nie. Nie przejmował się takimi przyziemnymi sprawami. Kiedy Himilsbach pojawiał się na Kopernika, stawał pod oknami i wołał: "Zdzisiu, rzuć stówkę!", to on wkładał tę stówkę do pudełka od zapałek i mu ją zrzucał.

Gdzie widywała się pani z tatą?

- Spotkaliśmy się kilka razy przypadkowo w autobusie linii 144. Ja mieszkałam wtedy na Mokotowie, na ulicy Jana Maklakiewicza, kompozytora i stryja taty. Jeździłam na zajęcia na uczelnię, a ojciec na Chełmską do wytwórni filmowej. Powtarzał mi wtedy, że powinnam wyjechać, bo ja się do życia w Polsce nie nadaję. A ponieważ chodziłam na lekcje angielskiego do metodystów i lubiłam ten język, to uważał, że mogę robić karierę w Stanach. "Jesteś szczera, energiczna, uporządkowana, to nie jest kraj dla ciebie. Wypier... stąd", mówił. I wysiadał na najbliższym przystanku.

- Kilka razy poszłam też do SPATiF-u, żeby się z nim zobaczyć, bo to była jedyna szansa na spotkanie. Ochroniarze nie wpuszczali tam byle kogo, ale kiedy widzieli mnie, mówili: "To córka Zdzisia Maklakiewicza, proszę jej otworzyć drzwi". Czasem miałam szczęście i trafiałam na początek libacji, gdy można było jeszcze z ojcem normalnie porozmawiać, a czasem nie. Raz mnie nie poznał. Ktoś mu szepnął: "Ale Zdzichu, to chyba twoja córka...", na co spojrzał mało już widzącym wzrokiem: "Aaa, chyba tak, no chodź tutaj". Co miałam zrobić? Po prostu wyszłam.

Pisał do pani wiersze, w których zwracał się per Grubasie. Mało przyjemnie...

- Zazwyczaj pisał je na kawiarnianych serwetkach między jednym kieliszkiem a drugim. Zamiast porozmawiać ze mną w cztery oczy, wybierał taką formę komunikacji. Ale te serwetkowe wierszyki i tak napawały mnie radością. Czasem nazywał mnie w nich Grubasem, innym razem pisał, że wyglądam jak Betty Boop, czyli postać z kreskówek z wielkim biustem. Bo ja wtedy byłam dość okrągłych kształtów. Ale wiedziałam, że on to robi żartobliwie, rozumiałam jego poczucie humoru. Niekiedy mówił, że "ustawiam usta jak kacza dupka", bo robiłam dzióbek.

Wychowała się pani w aktorskiej rodzinie. Nie chciała pani pójść w ślady rodziców?

- Chciałam. Moim ojcem chrzestnym był Stanisław Bareja i wielokrotnie go prosiłam: "Wujku, czy ja bym mogła w jakimś twoim filmie zagrać? Byle co, mogę śmieci wynosić albo myć toalety". Ale zawsze odpowiadał: "Nie, bo rodziny się nie faworyzuje". Raz się tylko ugiął i pozwolił mi zagrać mały epizodzik w "Brunecie wieczorową porą". Ale mimo to zdecydowała się pani złożyć papiery do Akademii Teatralnej. Przed egzaminami poprosiłam Adama Hanuszkiewicza o konsultację, powiedział, że powinnam zdawać, bo mam talent. Przygotowałam ciekawe teksty: balladę "Mak" Leśmiana, dialogi Lady Makbet. Wypadłam bardzo dobrze, ale zabrakło mi dwóch punktów. Zadzwoniłam wtedy do babci Cesi, a ona powiedziała, że ojciec już coś załatwił. Nie wiedziałam, o co chodzi. Potem się okazało, że tata rzeczywiście załatwił, ale żebym nie została przyjęta!

Czemu ojciec nie chciał, żeby została pani aktorką?

- Uważał, że to nie jest zawód godny jego córki. Nie miał najlepszego zdania o kobietach parających się aktorstwem. Ciągle pił z nimi wódkę, obserwował, jak przez łóżko załatwiają sobie role. Uważał, że są łatwe i rozwiązłe. Gdy dostałam się na prawo na Uniwersytet Warszawski, był szczęśliwy. "Teraz wiem, że będziesz przyzwoitym człowiekiem", powiedział. Kilka lat później dostałam się do szkoły teatralnej w San Francisco, do Pacific Conservatory of the Performing Arts, ale kiedy z bliska zobaczyłam, jakimi prawami rządzi się show- -biznes, zrozumiałam, że ojciec miał rację. Czasami się śmieję, że nie zostałam aktorką przez... Hugh Hefnera. Dostałam zaproszenie na zamknięte przyjęcie w słynnym Playboy Mansion i gdy zobaczyłam te wszystkie młodziutkie dziewczyny łaszące się do starych dziadków, siadające im na kolanach i przytulające się do nich, zrozumiałam, że nie chcę być częścią czegoś takiego.

Wokół pani ojca też kręciło się dużo kobiet?

- Mnóstwo. On sam uważał, że nie jest specjalnie przystojny i na amanta się nie nadaje, ale miał ciekawe wnętrze. I właśnie tym przekonywał do siebie płeć piękną. Poza tym to był niezwykle elegancki pan - kołnierzyk zawsze wykrochmalony, koszula wyprasowana, chusteczka w butonierce, srebrne spinki przy mankietach. W knajpie każda chciała obok niego siedzieć. A potem panie wyprowadzały go pijanego, dwie czy trzy po jednej stronie, tyle samo po drugiej. Zawsze z którąś z nich lądował w łóżku. I one myślały, że będzie ślub, a on uciekał. Do mamusi.

A jednak ożenił się po raz drugi. Z aktorką Wiesławą Kosmalską. Poznała ją pani?

- To było jednorazowe spotkanie, kilkuminutowa rozmowa. Niewiele o niej wiem poza tym, że nie dawała babci Cesi tak łatwo sobą manipulować. Ale ten związek też nie skończył się szczęśliwie. Ojciec nie nadawał się do takiego układu, jakim jest małżeństwo. Mieszkanie pod jednym dachem, robienie zakupów, wspólne obiady, wychowywanie dzieci - to nie było dla niego. On był wolnym duchem.

Wielu jego przyjaciół twierdzi, że swoje najlepsze role odgrywał nie przed kamerą, ale przy kawiarnianym stoliku, gdzie robił za duszę towarzystwa.

- Bo on lubił sytuacje niewymuszone żadnym scenariuszem. Nie akceptował sztywnych reguł i zasad. Zapewne dlatego nie został zawodowym pianistą, chociaż kochał grać i pochodził z rodziny muzyków. Jednak tacie brakowało systematyczności, nie potrafił regularnie ćwiczyć. Miał talent, większość piosenek grał z pamięci, bo miał słuch absolutny. Ale aktorstwo bardziej odpowiadało jego osobowości.

Nie brakowało mu pierwszoplanowych ról?

- Myślę, że ojciec najlepiej czuł się na drugim planie. Nie miał cierpliwości do uczenia się dużych partii tekstu i z tego samego powodu nie przepadał za teatrem. Poza tym lubił grać wyraziste, dziwne postaci. Bohaterów przepełnionych ironią, humorem.

Bycie zabawnym to był dla niego imperatyw?

- Chciał być w centrum uwagi, ale tak naprawdę żartowanie to była maska. Bo ojciec był w głębi duszy bardzo smutnym człowiekiem. Poza planem filmowym życie mu się nie układało. Często uciekał od imprezowego towarzystwa w świat natury. Potrafił rozmawiać ze świerszczem, ważką... Regularnie wyjeżdżał w okolice Ciechanowa, gdzie łowił ryby i rozmyślał. Uwielbiał wędkarstwo. Myślę, że czuł się przez ludzi niezrozumiany, miał w sobie nutkę frustracji i rozgoryczenia. "Baśniowy świat" alkoholu, jak to nazywał Himilsbach, to była ucieczka. W rzeczywistości Maklak był samotnikiem.

Przed czym tak uciekał?

- Przed smutkiem. To był bardzo delikatny, wrażliwy człowiek, na którym lata wojenne odcisnęły głębokie piętno. Taki kruchy Mały Książę. Tata był w AK, walczył w powstaniu warszawskim, potem przebywał w obozie jenieckim, za co pośmiertnie dostał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Babcia Cesia mówiła, że wyszedł stamtąd zmieniony. Melancholijny, milczący. Bo ojciec był wielkim patriotą, kochał Polskę, kochał Warszawę. Po powstaniu popatrzył na zrujnowane miasto, usiadł na gruzach i upił się z rozpaczy. Ale kiedy pytałam go o tamte doświadczenia, machał tylko ręką i mówił: "To były ciężkie czasy". Nie chciał o nich rozmawiać. Pisał za to piękne patriotyczne wiersze, w których wyrażał swoją miłość do ojczyzny. Długo nie wiedziałam o ich istnieniu, trafiły w moje ręce dopiero po tym, jak wydałam książkę o tacie.

Pisanie jej to była dla pani forma rozmowy z ojcem?

- Nie znaliśmy się zbyt dobrze, ale podczas pisania miałam wrażenie, że dowiaduję się o nim coraz więcej i więcej. Jako dorosła kobieta zaczęłam go lepiej rozumieć. To, co w tej chwili czuję, to nie miłość, bo ta została przez niego zniszczona, ale ogromnie cenię jego talent. Cieszę się, że kolejne pokolenia młodych ludzi uważają jego filmy za kultowe. Dlatego zdecydowałam się zorganizować festiwal Świat Maklaka, którego pierwsza edycja miała miejsce w lipcu w Konstancinie.

Korzenie są dla pani ważne?

- Wraz z upływem czasu stają się coraz ważniejsze. To ze względu na nie 25 lat temu zdecydowałam się wrócić do Polski. Mieszkałam w Miami, kiedy na Florydę przyjechał Teatr Żydowski z przedstawieniem "Skrzypek na dachu". Po spektaklu wybrani przedstawiciele Polonii spotkali się z aktorami w foyer. Gdy powiedziałam, jak się nazywam, Szymon Szurmiej, dyrektor teatru, z zaciekawieniem zapytał: "Był taki aktor, mój najlepszy kolega, Zdzisio Maklakiewicz, ma z nim pani coś wspólnego?". Powiedziałam, że jestem jego córką, a on prawie krzyknął: "To co pani tutaj, w tej Ameryce, robi?! Niech pani pakuje walizki i wraca do Polski, bo tam pani nazwisko coś znaczy". I to jest coś, co zawdzięczam ojcu: wspaniałe nazwisko.

-----------

Marta Maklakiewicz - pierworodna córka Zdzisława Maklakiewicza. Prawniczka, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1979-1992 mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie pracowała w marketingu sieci hotelowej Hilton, a następnie w kancelarii adwokackiej na Florydzie. W Polsce właścicielka firmy zajmującej się pomocą w załatwianiu formalności związanych z wyjazdem do USA. Mieszka pod Warszawą.

Iga Nyc