Życie jak partia szachów

Izabela Grelowska, Styl.pl: W swojej powieści "Zapach miasta po burzy" przedstawia pan Rosję od 79 roku do końca lat 90. To ogromne przedsięwzięcie...

Olgierd Świerzewski: - Takie tło było niezbędne, aby czytelnik mógł lepiej zrozumieć ten kraj i bohaterów mojej książki. Rok 1979 to doskonały moment, w którym możemy mówić o starym, typowo breżniewowskim, komunizmie. To także początek radzieckiej interwencji w Afganistanie. Przedstawiony w powieści okres to czas mający ogromny wpływ na kształtowanie się mentalności współczesnych Rosjan. Koniec akcji przypada na początek rządów Putina. To dobry moment na postawienie pytań o przyszłość kraju. Dzisiaj znamy już odpowiedzi, ale z punktu widzenia głównych bohaterów była to zagadka. Czytelnik może się zastanowić, jak ci ludzie żyją dzisiaj.

A gdyby pan miał odpowiedzieć?

- Wydawca poprosił mnie, abym stworzył list głównego bohatera, Olega Antonowa, do polskich dziennikarzy pisany dzisiaj w 2014 roku. Oleg zastanawia się w nim, czy nie powinien wyemigrować, bo został już kilkakrotnie aresztowany za uczestnictwo w protestach przeciwko polityce władz. Natomiast dla Romancewa nowa Rosja, to mógłby być świat, do którego wróciłby z emigracji i odnalazł się znakomicie.

Czy wyobrażał pan sobie, jak ta książka mogłaby zostać przyjęta w Rosji?

- Może nawet lepiej niż w Polsce. Nie wydaje mi się, aby zawierała ona jakąś krytykę Rosji lub Rosjan, a stanowi raczej refleksję nad życiem ludzi w ramach pewnego systemu. Z drugiej strony smutne jest to, że nikt, nawet my ludzie Zachodu, nie ma koncepcji, czym zastąpić ten system. Moment po upadku komunizmu, w którym nastąpiły rządy Jelcyna rysuje się jako chaos. Rosjanie nazywają to "drugą smutą". Problem polega na tym, że Rosjanie nie mają w swojej historii tradycji demokratycznych, do których mogliby dziś nawiązać.

Dlaczego to ludzie Zachodu powinni mieć tę koncepcję? Może Rosjanie powinni rządzić się wg własnych idei...

- Tak, Rosjanie uparcie to powtarzają, a my twierdzimy, że powinni iść w kierunku demokracji zachodniej.

Rosjanie są bardzo dumnym narodem, wszelkie niedostatki demokracji zawsze tłumaczą sobie wyższą koniecznością, jak dobro narodu, dobro państwa, poczucie imperialnej potęgi. To sprawia, że mówią: "Ok, nie ma u nas pewnych wolności, ale za to mamy potężne państwo. Najsilniejsze na świecie". Ten rodzaj myślenia jest tam bardzo silnie zakorzeniony.

Napisał pan książkę rosyjską, a literatura rosyjska należy do najlepszych na świecie.  Nie bał się pan wchodzić na taki grunt?

- Nie bałem się, ponieważ wśród moich przodków są czystej krwi Rosjanie. Moje prababki nie mówiły po polsku ani słowa, moi dziadkowie rodzili się w St. Petersburgu. To powoduje, że dobrze czuję ten klimat, doskonale rozumiem język i mentalność i wiem, że moja książka jest autentyczna.

W Rosji wszystko jest "podniesione do wyższej potęgi". Np. Polsce mówi się o miłości z dystansem, nie chce się wierzyć, że ktoś kocha na zatracenie. W Rosji jest to standard. Ta książka zawiera jakiś element moich własnych doświadczeń, chciałem się za jej pomocą rozliczyć z samym sobą. I ta silniejsza warstwa emocjonalna była mi potrzebna.

Recenzje książki są bardzo pozytywne, ale często pojawia się w nich słowo "bezczelny"...

- Pan Carlos Marrodan Casas, tłumacz Zafona i Marqueza, użył takiego sformułowania, zresztą bardzo prowokacyjnie i trafnie, dla zilustrowania połączenia zimnej, wykalkulowanej gry, jaką są szachy z bardzo bogatym światem wewnętrznym bohaterów, z nagromadzeniem w nich pasji, energii i życiowych namiętności. Zestawienie tych elementów wydaje się nie do pogodzenia, ale właśnie na napięciu między tymi światami buduję dramaturgię tej historii.

Ile jest w tej książce prawdy, a ile fikcji?

- Jest dużo wydarzeń historycznych. Postacie historyczne przeplatają się z fikcyjnymi, podobnie wydarzenia jak np. sławna partia szachów jednego z mistrzów szachowych z Breżniewem.

Jest to wydarzenie fikcyjne?

- Raczej tak, choć chodziły plotki, że jeden z szachistów grywał wieczorami z Breżniewem. Natomiast on sam to dementował.

Prawdziwa jest za to postać partnerki jednego z mistrzów, która była szpiegiem i uczestniczyła w polityczno - szpiegowskich prowokacjach. Taki fakt rzeczywiście miał miejsce.

Wprowadzał pan do książki tylko ważne wydarzenia historyczne?

- Są też często drobiazgi i anegdoty, ale nie można było uciec od wydarzeń, które wpływały na życie całych pokoleń. W każdej rodzinie był ktoś, kto służył w Afganistanie albo Czeczenii. Cały kraj żył takimi sprawami jak embargo na loty Aerofłotu, czy bojkot olimpiad.

Czy natrafił pan na anegdoty, które pana zadziwiły?

- Niedawno świat emocjonował się skokami Baumgartnera ze stratosfery. Studiując historię miasta Wolsk trafiłem na informację, że dwóch śmiałków, pilotów armii radzieckiej, skakało ze stratosfery na poligonie właśnie w okolicach Wolska. Jeden z nich zginął.

Wątek sportowy jest w książce bardzo silny. Życie mistrzów szachowych znacznie się różniło od życia przeciętnych obywateli. W pana powieści mają oni znacznie większe możliwości, podróżują...

- Wyjazdy zagraniczne były częścią uprzywilejowanego życia sportowców. Jedni uważali, że można iść na wszelkie kompromisy z władzą, aby korzystać z takich przywilejów. Natomiast ten, kto raz podpadł władzy, był objęty zakazem wyjazdów. Na czarną listę trafiały też osoby rozwiedzione, które nie miały do kogo wracać.

Część sportowców rzeczywiście korzystała z okazji i uciekała. Inni wracali nie wyobrażając sobie życia poza Rosją, bo mimo wszelkich bolączek i problemów Rosja ma w sobie potężny magnetyzm. Jeden z bohaterów książki ucieka, ale zamiast korzystać z wolności, zapija się na śmierć z tęsknoty za krajem. Rosjanie mogą teraz kupować wille na Lazurowym Wybrzeżu, ale to tylko zewnętrzna oznaka bogactwa. Mogą spędzać tam czas, ale muszą mieć poczucie, że w każdej chwili mogą wrócić do siebie.