Groźny nadmiar kortyzolu

Zwany hormonem stresu, odpowiada również za takie procesy jak metabolizm węglowodanów i tłuszczów, produkcję energii z aminokwasów, dystrybucję tłuszczu i regulację poziomu cukru we krwi.

Problemem jest nie tylko niedobór kortyzolu, ale i jego przewlekły nadmiar, określany jako patologiczna hiperkortyzolemia. Powoduje ona wiele zaburzeń, a nieleczona może nawet spowodować śmierć - najczęściej na skutek powikłań sercowo- naczyniowych, takich jak zawał, udar czy przełom nadciśnieniowy.

Nadmiar kortyzolu w organizmie objawia się zwykle stopniowo. Sygnalizować mogą go: zaokrąglona "księżycowata" twarz, otyłość centralna (nagromadzenie tkanki tłuszczowej na karku i w rejonie tułowia przy szczupłych kończynach), osłabienie siły kończyn, męczliwość, ścieńczenie skóry, rozstępy skórne na brzuchu, udach, pośladkach i piersiach, skłonność do siniaków. Częsty jest spadek potencji u mężczyzn, a u kobiet - trądzik, hirsutyzm (łysienie na głowie, włosy na klatce piersiowej, plecach, okolicy brodawek sutkowych, wzdłuż środkowej linii brzucha i na wewnętrznej powierzchni ud), zaburzenia miesiączkowania.

W wielu przypadkach występują także nadciśnienie tętnicze, upośledzona tolerancja glukozy lub cukrzyca, osteoporoza i patologiczne złamania, zaburzenia neuropsychologiczne i psychiczne, takie jak depresja, chwiejność emocjonalna, zaburzenia snu i pamięci, psychozy. Charakterystyczne dla hiperkortyzolemii są zaburzenia odporności i większa zapadalność na choroby powodowane przez drobnoustroje niegroźne dla osób zdrowych, tendencja do zakrzepicy i zatorowości. Współistnienie już kilku z tych objawów powinno skłonić lekarza do zlecenia pacjentowi odpowiedniej diagnostyki.

Skąd bierze się patologiczny nadmiar kortyzolu? Bywa on skutkiem przewlekłego przyjmowania leków sterydowych (np. w chorobach reumatycznych) lub nadprodukcji kortyzolu przez nadnercza - z powodu ich przerostu, obecności guzka lub pobudzania przez stały nadmiar we krwi hormonu przysadki mózgowej ACTH. Nadmiar ACTH bywa zaś skutkiem guza przysadki lub obecności - w płucu, grasicy czy innym narządzie jamy brzusznej - hormonalnie czynnego raka, który sam wydziela hormon ACTH lub pobudza do tego przysadkę.

Wywołany patologiczną hiperkortyzolemią zespół objawów nazywany jest "zespołem Cushinga". Zewnątrzpochodnym (tj. egzogennym) - jeśli jest on następstwem sterydoterapii. Wewnątrzpochodnym (tj. endogennym) - jeśli jest skutkiem nadprodukcji kortyzolu przez nadnercza. Jeśli natomiast objawy "jak w zespole Cushinga" pojawiają się bez związku ze sterydoterapią, chorobą przysadki, nadnerczy czy hormonalnie czynnym rakiem w innym narządzie - są one nazywane "rzekomym zespołem Cushinga", a stwierdzana w tym przypadku hiperkortyzolemia nie jest określana jako patologiczna.

Podłożem "rzekomego zespołu Cushinga" bywają: ciąża, otyłość, jadłowstręt psychiczny (anoreksja), choroby psychiczne, niewydolność nerek, przewlekły stres, alkoholizm, zespoły abstynencyjne oraz długotrwały ekstremalny wysiłek.

Rozpoczyna ją wywiad (pytanie o sterydoterapię, czas trwania dolegliwości, tempo narastania itd.), sprawdzenie, czy pacjent ma nadmiar kortyzolu, jak również, czy ma on zespół Cushinga czy rzekomy zespół Cushinga. Wstępną diagnostykę wykonuje się ambulatoryjnie. To przede wszystkim: oznaczanie kortyzolu w dobowym moczu (zwykle 3- lub 4-krotne), oznaczanie późnowieczornego kortyzolu w ślinie lub surowicy krwi oraz test z 1 mg deksametazonu (brak spadku stężenia kortyzolu po podaniu tej substancji przemawia za zespołem Cushinga - hiperkortyzolemią patologiczną).

Jeśli wyniki są dodatnie, kolejnym etapem diagnostyki - już w warunkach szpitalnych - jest zlokalizowanie i ustalenie przyczyny problemu (guzek przysadki, guzek lub przerost kory nadnerczy, rak w innym narządzie). Służą temu równoległe oznaczanie we krwi stężenia ACTH i kortyzolu, tzw. długi test z deksametazonem, test stymulacji ACTH, badania obrazowe. Te ostatnie dobiera się zależnie od wyników badań laboratoryjnych. Jeśli przemawiają za przyczyną w nadnerczach - sprawdza się je tomografią komputerową (TK) lub rezonansem magnetycznym (MRI). Jeśli w przysadce - wykonuje się MRI przysadki. Jeśli zaś za rakiem w innym narządzie - w pierwszej kolejności u pacjenta w poszukiwaniu raka płuc przeprowadza się TK klatki piersiowej.

Jeśli przyczyna problemu jest operacyjna, pacjenta czeka zabieg, do którego musi zostać wcześniej przygotowany. Przygotowanie obejmuje: obniżenie lekami poziomu kortyzolu (ketokonazol, metyrapon), leczenie powikłań hiperkortyzolemii (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca) i leczenie przeciwzakrzepowe (heparyny drobnocząsteczkowe). Przy guzie nadnerczy operację wykonuje się zwykle laparoskopowo (przez otworki w powłokach brzusznych); przy guzie przysadki - endoskopowo (z dostępu przez zatokę klinową, czyli przez nos). W przypadku raka w innym narządzie - zależnie od rozpoznania operuje się laparoskopowo lub klasycznie.