Miasto kredy, duchów i podziemi. Unikatowe miejsce na skalę Europy

Tekst jest częścią cyklu "Polska na własne oczy" - podróżniczej akcji Interii, w ramach której zabieramy Was co tydzień do innego województwa. Odkrywamy to, co mniej znane, przywołujemy zapomniane historie, opisujemy ludzi i miejsca, dzięki którym dany region jest wyjątkowy. Teraz jesteśmy w województwie lubelskim.

Ruszaj z nami w drogę!

Są takie miejsca w Polsce, które wydają się być poza głównym turystycznym szlakiem. Chełm leży "gdzieś na wschodzie", daleko od modnych kurortów i zatłoczonych rynków. A jednak, kiedy już się tu trafi, ma się wrażenie, że to podróż do zupełnie innego świata.

Miasto nie narzuca się blaskiem neonów ani tłumem turystów - trzeba mu dać chwilę, żeby się otworzyło. I wtedy nagle okazuje się, że Chełm to prawdziwa perła, którą najlepiej odkrywać powoli, wsłuchując się w miejscowe legendy.

Największą atrakcją Chełma i powodem, dla którego wielu turystów tu przyjeżdża, są podziemia kredowe. To unikalny w skali Europy labirynt korytarzy i komór, który powstał przez setki lat wydobywania kredy.

Historia chełmskich podziemi sięga aż XIII wieku, kiedy to zaczęto tu wydobywać kredę na większą skalę. Najstarsze chodniki powstawały w rejonie Góry Zamkowej, a kolejne rozrastały się wraz z potrzebami mieszkańców.

Co ciekawe, wielu chełmian wydobywało kredę dosłownie spod własnych domów - z piwnic prowadzili w głąb ziemi szyby i korytarze, skąd wynoszono urobek. Sprzedawano go zarówno lokalnie, jak i w odległych ośrodkach - znane są choćby transporty wysyłane do Krakowa, na potrzeby Akademii Krakowskiej. Surowiec znajdował zastosowanie w budownictwie, ceramice, a nawet w przemyśle farbiarskim.

Podziemia miały też swoje drugie, nie mniej ważne oblicze - w czasie wojen i napadów stawały się schronieniem dla mieszkańców. Największy rozkwit górniczej działalności przypadł na XVII i XVIII wiek. Szacuje się, że wówczas na sto domów w centrum miasta aż osiemdziesiąt posiadało własne wejścia do podziemi.

Z czasem pojedyncze wyrobiska zaczęły się łączyć w ogromny system korytarzy. Szacuje się, że cała sieć mogła liczyć nawet 40 kilometrów długości, sięgając poza granice Chełma - aż w okolice Stołpia. Do dziś nie wiadomo dokładnie, gdzie kończą się tunele. Pierwotnie wydobycie prowadzono na czterech, a miejscami nawet pięciu poziomach, schodząc ponad 20 metrów pod ziemię. Zawaliska tworzyły olbrzymie komory, które dziś nadają podziemiom niezwykłego charakteru.

Co więcej, w Chełmie wykształciły się unikatowe na skalę Europy techniki wydobywcze i zabezpieczające. Nie były to kontrolowane kopalnie zorganizowane przez państwo czy cech, lecz chaotyczne, prywatne przedsięwzięcia.

Podziemia ciągną się pod dużą częścią miasta. Trasa turystyczna liczy obecnie około dwóch kilometrów i wiedzie przez korytarze o białych, miękkich ścianach, które dosłownie lśnią w świetle lamp. Temperatura jest tu stała, około 9 stopni - latem daje przyjemny chłód, zimą pozwala zapomnieć o mrozie.

Zwiedzanie podziemi ma swój rytuał. Wędrujesz korytarzami, słuchasz historii o górnikach i dawnych mieszkańcach, a w pewnym momencie przewodnik zatrzymuje grupę. I wtedy pojawia się on - Duch Bieluch.

Nie trzeba się bać, to nie upiór z horroru. Bieluch jest biały jak kreda, łagodny i sympatyczny. Legenda mówi, że strzeże skarbów ukrytych pod Chełmem. Nie straszy ludzi, nie wciąga w ciemność - raczej przypomina, że ziemia, po której chodzimy, ma swoje tajemnice. To taki strażnik pamięci i symbol miasta. Podobno nawet spełnia życzenia!

Bieluch wyszedł już dawno poza mury podziemi. Jego wizerunek spotkasz na gadżetach, plakatach, a nawet w reklamach lokalnych produktów. Można powiedzieć, że jest ambasadorem Chełma - duchem z poczuciem humoru, który bardziej bawi niż przeraża.

O podziemiach kredowych od zawsze krążyły opowieści, a jedna z najbardziej znanych mówi o niezwykłym białym niedźwiedziu. Według legendy, wiele wieków temu, jeszcze w czasach pogańskich, w kredowej grocie na Górze Chełmskiej mieszkał ogromny niedźwiedź. Choć początkowo miał brunatną sierść, lata spędzone w kredowych jaskiniach sprawiły, że jego futro przybrało śnieżnobiały odcień. Mieszkańcy grodu z początku bali się tego sąsiada, z czasem jednak zaczęli traktować go jak strażnika i opiekuna miejsca.

Według tradycji podczas najazdu mongolskiego napastnicy, polując na ukrywających się mieszkańców, weszli do kredowych jaskiń. Tam ujrzeli białego od kredowego pyłu niedźwiedzia, który w ich wierzeniach uchodził za boską istotę. Przerażeni uciekli, a miasto ocalało.

Niektóre legendy głoszą, że niedźwiedź wręcz rozgromił napastników, a gdy bitwa dobiegła końca, stanął majestatycznie pomiędzy trzema dębami na wzgórzu. Zachodzące słońce oświetliło jego sylwetkę złotym blaskiem. Odtąd, na pamiątkę tej cudownej obrony chełmianie umieścili niedźwiedzia w swoim herbie, czyniąc go strażnikiem i symbolem grodu.

Ale Chełm to nie tylko podziemia. Wystarczy wspiąć się na Górę Chełmską (Górę Zamkową), by zobaczyć zupełnie inne oblicze miasta. Na wzgórzu wznosi się bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny - monumentalna budowla barokowa, która z daleka góruje nad okolicą.

Jej historia sięga średniowiecza, kiedy to na wzgórzu stała prawosławna świątynia. Dzisiejsza bazylika zachwyca bogactwem barokowych zdobień i niezwykłym wnętrzem, w którym centralne miejsce zajmuje cudowny obraz Matki Boskiej Chełmskiej. Przez wieki przyciągał on pielgrzymów z całej Europy Wschodniej, a i dziś ma ogromne znaczenie dla mieszkańców.

Najwyższym punktem Góry Chełmskiej jest tzw. Wysoka Górka. Niepozorne dziś wzniesienie, kryje jednak w sobie niezwykłą historię. To właśnie tutaj, w średniowieczu znajdował się zamek księcia Daniela Romanowicza, założyciela miasta. Na szczycie Wysokiej Górki uwagę przyciąga Kopiec Niepodległości, wzniesiony w XX wieku ku czci tych, którzy walczyli o wolną Polskę. Na jego wierzchołku stoi potężny, drewniany krzyż.

Z kopca roztacza się szeroka panorama Chełma i okolicznych wzgórz, a miejsce samo w sobie jest symbolem pamięci narodowej - łączy historię średniowiecznego grodu z nowoczesnym wymiarem patriotyzmu.

Chełm przez wieki był miastem pogranicza. Spotykały się tu wpływy polskie, rosyjskie, żydowskie, ukraińskie. Każda z tych kultur zostawiła po sobie ślad, który można odnaleźć, spacerując po mieście.

Obok bazyliki warto zajrzeć do cerkwi św. Jana Teologa - jednej z najstarszych w regionie. Jej surowe, ale piękne wnętrze przypomina, że Chełm był przez wieki ważnym ośrodkiem prawosławia. Z kolei w centrum miasta zachowały się budynki, które dawniej należały do społeczności żydowskiej - dziś to często zwykłe domy czy sklepy, ale kiedyś tętniły życiem, modlitwą i handlem.

Ta wielokulturowość sprawia, że Chełm jest jak żywy podręcznik historii. Spacerując po ulicach, można niemal poczuć, jak dawniej współistniały tu różne religie, języki i tradycje.

Chełm nie konkuruje z wielkimi miastami zabytkami czy muzeami. Ale ma coś, czego nie znajdziesz nigdzie indziej: unikalne na skalę światową podziemia kredowe, w których spotkasz ducha Bielucha, bazylikę, która od wieków jest miejscem modlitwy i spotkań, i wyjątkową atmosferę wielokulturowego miasta.

To miejsce dla tych, którzy lubią odkrywać nowe miejsca, zamiast zaliczać kolejne dobrze znane, oklepane atrakcje. Dla tych, którzy chcą poczuć klimat pogranicza, dotknąć historii i przeżyć coś naprawdę niepowtarzalnego.

Polacy kochają podróżować, a my chcemy im w tym towarzyszyć, służyć dobrą radą, co można zobaczyć w naszym pięknym kraju. Może wspaniałe atrakcje czekają dosłownie tuż za rogiem?

Cudze chwalicie, swego nie znacie - pisał poeta. I my chcemy pokazać, że faktycznie tak jest. W tym roku będziemy w warmińskich lasach, nad Łyną, w Białowieży, Ciechocinku, na Roztoczu i w wielu innych miejscach. Ruszaj z nami!

Inne teksty z akcji "Polska na własne oczy" przeczytasz tutaj.